‘Het is niet aan leidinggevenden om angst van medewerkers weg te nemen’

Angst is een emotie veroorzaakt door een waargenomen of gepercipieerde bedreiging en heeft als functie gevaar te vermijden of te ontwijken en erop te anticiperen. Het was in oorsprong een heel nuttige emotie die noodzakelijk was om te overleven. Angst maakt je lichaam klaar voor de fight or flight response.

‘Hoe vreemd het misschien ook mag lijken, zonder angst kan je niet goed functioneren. Angst stelt je in staat om snel te kunnen reageren op een (mogelijk) bedreigende situatie. Angst is een natuurlijk mechanisme dat ons in de oertijd hielp te overleven. Angst heeft die overlevingsfunctie vandaag grotendeels verloren’, zegt Anouck Vandewalle, preventiedeskundige psychosociale aspecten bij Mensura.

‘Als emotie heeft angst een impact op je dagelijkse leven’

‘Zelfs vandaag is de effectieve dreiging minder acuut. Je hebt die bijvoorbeeld wel nog in het verkeer. Maar gewoonlijk worden we geconfronteerd met een gepercipieerde angst die eigenlijk volledig nutteloos is.’ In de huidige coronatijden kan angst wel nuttig zijn, wanneer het ons voorzichtig maakt. ‘Angst maakt dat we afstand bewaren, thuis blijven, aandacht hebben voor handhygiëne, dat de regering bekijkt wie welke financiële hulp krijgt…’

Hoe we reageren op angst, verschilt fel van persoon tot persoon. Acute angst kan je in overlevingsmodus brengen en dan kan je zelf moeilijk voorspellen hoe je gaat handelen. ‘Je hebt daar echt geen controle over’, zegt Vandewalle. ‘Mensen kunnen blokkeren bij het zien van gevaar, anderen handelen, gaan lopen, vechten, sommigen worden heel rationeel anderen emotioneel. Als emotie heeft angst een impact op je dagelijkse leven. Heel vaak angstig zijn kan mentale en cognitieve consequenties hebben: vaker vergeten, piekeren, niet kunnen focussen, apathisch of emotioneel worden.’

‘Angst is een onaangename ervaring. Daarom ligt het voor de hand dat mensen situaties waarin ze angstig zijn, uit de weg gaan. Zolang het gaat om situaties waarin de angst een reële grond heeft, is er weinig aan de hand. Op het moment echter dat iemand angstig wordt van in principe onschuldige situaties, en deze vervolgens gaat vermijden, kunnen er problemen ontstaan.’

‘Iemand leert dus niet dat de angstreactie onterecht is. Deze reactie zal daardoor blijven bestaan. Sterker nog, vaak leidt het ertoe dat andere situaties, die lijken op de situatie die een angstreactie oproept, ook vermeden zullen gaan worden: de angst breidt zich uit. In sommige situaties kan dat ertoe leiden dat mensen door het toenemende vermijden van situaties in een volledig isolement terecht komen.’

Nieuwe realiteit

Tijdens deze coronacrisis is het heel normaal om angst te hebben. Het menselijke brein probeert altijd om de toekomst te voorspellen zodat we onszelf een vals gevoel van controle kunnen geven. Dit hebben we al meegemaakt, dus we weten perfect hoe we moeten handelen, denken onze hersenen dan. Vandaag is de realiteit voor iedereen volledig nieuw.

‘Het ervaren van angst, onzekerheid en spanning is volledig normaal in de huidige situatie. Niemand heeft dit ooit al meegemaakt. Niemand weet wat dit gaat geven. We kunnen niet voorspellen hoe de wereld er binnen een aantal weken zal uitzien, dus we weten ook niet hoe we moeten handelen’, aldus Vandewalle. ‘Vandaag leeft vooral angst voor onzekerheid.’

‘Die angst mag ons handelen sturen, maar we moeten daar niet in overdrijven’

‘Die angst mag ons handelen sturen, maar we moeten daar niet in overdrijven. We mogen niet laten gebeuren dat we niet meer functioneren. Als samenleving moeten we toch rationeel zijn, focussen en alert blijven. Maar we moeten ook een gezonde dosis realiteitszin hanteren en het gevaar correct inschatten.’

De schrik voor besmetting is desondanks reëel. We  worden gedwongen onze levensstijl aan te passen en we stellen ons vragen waarop we geen antwoord hebben: wat doet dit met de wereld, kan ik nog werken, word ik nog betaald. We hebben geen controle over de situatie en ook dat maakt ons bang.

Focus op wat je wél onder controle hebt

Uiteraard brengt de huidige situatie stress met zich mee. ‘Daarom is het belangrijk de dingen in perspectief te zien’, adviseert Elke Heirman van het Universitair Psychiatrisch Centrum in Leuven. Heirman is gespecialiseerd in angst en burn-out en het zijn bijzonder drukke tijden voor haar.

‘Mensen zijn in verschillende mate tolerant voor angst en onzekerheid. Een lage tolerantie staat in verband met een lagere inschatting van zelfcontrole over stresserende factoren en een minder efficiënte probleemgerichte coping, wat dan weer tot meer angst leidt. Je angst erkennen is belangrijk, maar in crisissituaties is een probleemgerichte coping meer aangewezen dan een emotiegerichte coping. Waar je je aandacht op plaatst, maakt je groter. Focus daarom ook op wat goed gaat en beperk de tijd die je spendeert aan zaken waarover je geen of minder controle hebt.’

‘Waar je je aandacht op plaatst, maak je groter’

‘Hoewel proactief vooruitdenken over mogelijke problemen en oplossingen positief kan zijn, is het belangrijk om zicht te hebben op de mate van doemdenken over de huidige situatie en over de aspecten ervan, waarover je geen controle hebt, noch oplossingen voor kan bedenken. Ligt het buiten je controle en zijn er geen acties die je kan implementeren om negatieve uitkomst of impact te verkleinen, probeer dan los te laten en je aandacht te richten op wat je wel kunt beïnvloeden. Daarnaast kan je je tolerantie voor onzekerheid ook vergroten door gradueel onzekerheid toe te laten in dagdagelijkse dingen die onafhankelijk van de uitkomst geen grote impact hebben. Dat zijn ervaringen die je perceptie op de nood aan controle positief bijsturen.’

Ook volgens Vandewalle is het zinvoller te focussen op factoren waarop je wel invloed hebt. In professionele context gaat het dan over hygiëne, social distancing. Zoek manieren om mensen van thuis uit contact te laten hebben met elkaar, neem daar als leidinggevende initiatief in. Zorg dat mensen niet alleen voor meetings met elkaar contact hebben, maar ook voor bijvoorbeeld een online koffiepauze, via whatsappgroepjes tijdens de lunch…

‘Zet niet in op een sprint, maar organiseer je op een duurloop’

Focus op kerntaken

‘Binnen de krijtlijnen die de overheid uitzet, zullen bedrijven zich moeten reorganiseren en focussen op hun core business en kernwaarden. Zorg als leidinggevende voor continuïteit van de kerntaken en stop of stel taken en projecten uit die niet tot je core business horen’, zegt Heirman.

Ook op persoonlijk niveau focus je volgens Heirman best op wat echt belangrijk is. Angst geeft ook zicht op de waarden die belangrijk zijn voor iemand, omdat het mogelijke verlies ervan je duidelijk wordt. ‘Focus op essentiële zaken en taken die in lijn zijn met die waarden. Zorg dat je in de nieuwe routine die je ontwikkelt een goede balans vindt tussen je huidige draagkracht en draaglast. Als je momenteel meer stress ervaart dan gewoonlijk, moet je inzetten op het vergroten van je draagkracht en het beperken van de draaglast door niet essentiële zaken uit te stellen: meer ontspanning, defocus, sociale interactie… De huidige routine zal je waarschijnlijk nog een tijdje moeten vasthouden, dus zet niet in op een sprint, maar organiseer je op een duurloop.’

Angst en leiding geven

Als leidinggevende of werkgever word je zowel met je eigen twijfels en angst geconfronteerd, als met die van je medewerkers. Vandewalle is heel duidelijk: ‘Het is niet aan leidinggevenden om de angst van medewerkers weg te nemen. Die verwachting zou onrealistisch zijn en daar mag je leidinggevenden niet mee opzadelen. Dit is een mondiaal en maatschappelijk probleem, waarin ze ook maar een deel zijn van een groter geheel.’

Het is wel belangrijk dat je als leidinggevende de angst bij jezelf herkent en erkent. ‘In eerste instantie moet je voor jezelf manieren zoeken om de situatie beheersbaar te maken met een effectieve copingstijl. Je mag je gerust ook kwetsbaar opstellen en hulp zoeken. Je moet alleen vermijden dat je medewerkers voor jou moeten gaan zorgen’, zegt Vandewalle.

‘Jouw zelfzorg is een belangrijke spiegelfunctie voor werknemers’

‘Ik zou niet durven veronderstellen dat leidinggevende per definitie meer of minder vatbaar zijn voor angst. Maar het helpt wel dat ze het gewoon zijn om beslissingen te nemen en met stress om te gaan. Dat neemt niet weg dat dit ook voor hen een unieke situatie is, waarin ze evenmin weten hoe ze moeten handelen. En dat terwijl net naar hen gekeken wordt voor advies, leiding en oplossingen.’

Net daarom is het volgens Heirman belangrijk dat je je eigen stresssignalen en copingmechanismen kent en herkent hoe deze zich vertalen in de huidige context. Sommige manieren om met problemen om te gaan zullen nu misschien meer of minder efficiënt blijken.‘ Jouw zelfzorg is een belangrijke spiegelfunctie voor werknemers’, zegt ze. Lead by example, zoals altijd dus. ‘Overleg met andere leidinggevenden of jouw directe oversten over hoe zij met de situatie omgaan. Een crisis pak je niet alleen aan.’

Inzicht in je leiderschapsstijl

‘Alle vormen van effectief leiderschap beginnen met inzicht in eigen leiderschapsstijl’, zegt Heirman. ‘Waar leidinggevenden niet meer of minder vatbaar zijn voor angst, kan de gehanteerde leiderschapsstijl voor de crisis wel een indicatie zijn van de mate waarin ze angst tolereren of net proberen te controleren en hoe dat het aanpassen aan de huidige snelle verandering kan bemoeilijken of vergemakkelijken.  Als je leiderschapsstijlen aftekent op het continuüm van veel naar weinig angst, dan zie je dat er aan het ene einde van het spectrum vooral ingezet wordt op controle en op het andere uiteinde op (een teveel aan) autonomie.’

‘Ga daarom na welk type stijl je hanteerde voor de crisis. Wat waren je sterktes en zwaktes en welke eigenschappen  kunnen in deze tijden van verandering een kracht zijn dan wel een aanpassing vergen?  Stel dat je leiderschapsstijl voordien meer gericht was op controle en overzicht, hoe ga je dit dan aanpakken in tijden van toegenomen telewerk? Thuiswerk vergt enerzijds duidelijke afspraken over verwachtingen, maar anderzijds ook een kader van vertrouwen.’

‘Maximaliseer de creativiteit en autonomie binnen gecommuniceerde verwachtingen en behoud het overleg’

Autonomie en betrokkenheid

Uit onderzoek blijkt autonomie een belangrijke factor voor het welbevinden van werknemers. Autonoom leiderschap vergt net een stukje het loslaten van controle. Paradoxaal genoeg leidt dit net tot een grotere betrokkenheid onder werknemers wat de gepercipieerde noodzaak tot controle bij de leidinggevende verlaagt, omdat die vaststelt dat betrokkenheid en gedeelde verantwoordelijkheden vergroten.

Een leiderschapsstijl die te veel inzet op autonomie kan ook angst induceren, omdat er te vage verwachtingen gecreëerd worden en te weinig richting gegeven wordt. Dat kan ertoe leiden dat iedereen te veel op zijn eigen eiland zit nu er meer thuisgewerkt wordt. Heirman: ‘Dan zal het in de huidige context nodig zijn om te verschuiven naar duidelijkere verwachtingen over kerntaken, terwijl je de creativiteit en autonomie binnen die gecommuniceerde verwachtingen maximaliseert en het overleg behoudt.’

‘Benut wat voordien gewerkt heeft in tijden van crisis en stress’

‘Kijk zeker ook hoe je voordien omging met verandering en welke stappen en acties daarbij geholpen hebben om je team mee te krijgen. Benut wat voordien gewerkt heeft in tijden van crisis en stress, en vergroot de voeling met de werkvloer door open communicatielijnen. Behoud je leiderschapsstijl maar pas die aan waar nodig, zonder al te grote breuklijnen. Verandering door omkering werkt over het algemeen niet zo goed. Bijsturen vertrekt het beste vanuit de positie die je had, niet vanuit een ommekeer van aanpak. Herkenningspunten in manier van aanpak en werkwijze, creëren rust voor jezelf en je team in tijden van grote verandering.

Toon begrip voor individuele situaties

Het is belangrijk dat je als leidinggevende toegankelijk blijft, open communiceert en transparant en duidelijk informeert. Ga het gesprek aan, bied een luisterend oor. Maar probeer de situatie niet op te lossen, want dat kan je niet. ‘De erkenning van een nood is belangrijk, ook als je er geen afdoend antwoord op kunt bieden. Geef dan ook eerlijk aan dat je in de huidige situatie geen passend antwoord kan bieden op bezorgdheden of noden’, zegt Heirman.

‘De erkenning van een nood is belangrijk, ook als je er geen afdoend antwoord op kunt bieden’

‘Hou er ook rekening mee dat de realiteit voor elk van je werknemers anders is’, gaat ze verder. ‘Sommigen moeten kinderen opvangen en schoolwerk organiseren, anderen hebben zorgbehoevende ouders… Maximaliseer daarom waar mogelijk de flexibiliteit in termen van werkuren en wanneer die gepresteerd worden om tegemoet te komen aan individuele realiteiten. En heel belangrijk: erken de inspanningen die iedereen levert op zijn manier. Waar social distancing wordt ingezet in de strijd tegen het virus, is geconnecteerd blijven met jezelf en anderen de beste manier om  angst te beperken.’